Stigma is een veelbesproken thema in de geestelijke gezondheidszorg. Ten aanzien van mensen met een verslaving is stigma nog prominenter aanwezig, niet alleen bij de brede bevolking maar ook bij de zorgverleners in de somatische… Lees verder »Stigma’s bij verslaving
Denk aan seksueel misbruik bij zwangeren met een opiaatverslaving
In een studie bij 93 zwangere vrouwen keken Kors et al. (2022) of er een significant verband was tussen seksueel misbruik in de kindertijd en een stoornis in het gebruik van opiaten. Zij vonden dat niet alleen de aanwezigheid van seksueel misbruik, maar ook de ernst ervan sterk samenhingen met het middelenmisbruik. Dit gold echter niet voor fysiek of emotioneel geweld en ook niet voor verwaarlozing. Hoewel het een moeilijk onderwerp is, dient dit dus zeker aan bod te komen bij de behandeling van verslaving tijdens de zwangerschap.
Kors, S., Kurdziel-Adams, G., Towers, C., Fortner, K., & Macfie, J. (2022). Sexual Abuse as a Risk Factor for Opioid Misuse in Pregnancy. Journal of child sexual abuse, 1-12. Advance online publication. https://doi.org/10.1080/10538712.2022.2056104
In onze westerse samenleving is alcohol erg beschikbaar voor iedereen en dus ook voor zwangere vrouwen. De huisarts is goed geplaatst om te peilen naar het alcoholgebruik bij een zwangere patiënte.
Hoeveel drinken vrouwen tijdens hun zwangerschap?
Een enquête van het Trimbos Instituut [1] in 2017 bracht aan het licht dat ongeveer 12% van de vrouwen alcohol gebruikte tijdens de zwangerschap. In 2017 dronk zelfs 43% van de vrouwen alcohol voor ze wisten zwanger te zijn. Dit gaat om zelfrapportage, dus mogelijk liggen de cijfers hoger. In ieder geval moeten zorgverstrekkers rekening houden met mogelijk alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Een onderzoek in Vlaanderen in 2009 (JOnG! Studie) [2] [3] toonde dat 32,6% van de pasgeborenen in utero ongewild is blootgesteld aan alcohol. Verder zou 43% van de vrouwen tijdens de borstvoeding alcohol gebruiken. Westerse vrouwen met een hogere opleiding of een hogere socio-economische status drinken vaker alcohol dan vrouwen met een lagere status of niet-westerse vrouwen [4]. Het gebruik van alcohol is algemeen aanvaard in de westerse samenleving, ook bij vrouwen. Alcohol is overal te verkrijgen en beschikbaar op alle momenten van de dag. Bijna één op de tien vrouwen drinkt wekelijks één tot zes standaardglazen. Algemeen beschouwd zouden vrouwen van boven de dertig jaar meer alcohol drinken dan jongere vrouwen [5]. Samenvattend kan men stellen dan meer dan één op de drie vrouwen alcohol drinkt voor de conceptie, tijdens de zwangerschap of in de periode van de borstvoeding.
Om zicht te krijgen op eventueel alcoholgebruik en om medewerking te krijgen is het belangrijk de anamnese af te nemen op een geïnteresseerde, empathische en niet-terechtwijzende manier. Naast een aantal labowaarden zijn er sociale en psychologische risicofactoren die ons extra alert moeten maken. Een screeningsinstrument kan geïntegreerd worden in anamnese.
Ik moet altijd even nadenken over hoe ik hieraan begin… Kort samengevat: ik kom uit een liefdevol, maar disfunctioneel gezin. Ouders gescheiden op jonge leeftijd en veel over en weer tussen ouders en grootouders. Als kind heb ik daar niet veel last van gehad, maar naarmate mijn puberteit van start ging, kwam dat gebrek aan stabiliteit en regelmaat aan de oppervlakte, door te rebelleren, te experimenteren en veel te feesten.
Die losbandige levensstijl eindigde meestal zodra ik iemand leerde kennen en in een relatie belandde. Belanden is misschien niet het juiste woord en zeker geen term die ik toen zou gebruiken, want ik zag die persoon echt graag. Ik hunkerde ook naar het ideale beeld van het gezinnetje, dat ikzelf nooit echt had gekend. Drugs waren toen zeker niet aan de orde, maar alcohol… Alcohol begon echt wel een probleem te worden, hoewel ik het zelf niet graag toegaf. Wat vaak begon als een aperitiefje voor het eten, eindigde geregeld in een black-out, doordat ik mijn grens niet kende of respecteerde. Toen mijn ‘ideale’ relaties op de klippen liepen door mijn drinken en de daaraan gekoppelde ruzies en ontrouw, was het tijd voor wat anders.
De laatste jaren is er meer aandacht voor vrouwen die middelen gebruiken tijdens de zwangerschap, zoals blijkt uit het Nationaal Preventieakkoord [1] in Nederland of het wetsvoorstel Ondertoezichtstelling van het Ongeboren Kind in Vlaanderen [2]. Ook wil gemiddeld 52 tot 91% van de zwangere vrouwen die middelen gebruiken, stoppen of in ieder geval minderen met hun gebruik [3]. Om de zorgverlener bij te staan bij de detoxificatie van psychoactieve middelen, werd in 2017 door het Nijmegen Institute for Scientist-Practitioners in Addiction (NISPA) de Richtlijn Detoxificatie van psychoactieve middelen ontwikkeld [4]. Hierin komen verscheidene psychoactieve stoffen aan bod, waaronder alcohol, opioïden, benzodiazepinen, gamma-hydroxybutyraat (GHB), stimulantia, cannabis, tabak en ketamine, met per middel de specifieke aanpak bij zwangere vrouwen. Meerdere nieuwe onderzoeken zijn sinds 2017 gepubliceerd. Dit artikel heeft als doel de relevante literatuur weer te geven die is verschenen na de totstandkoming van de Richtlijn Detoxificatie van psychoactieve middelen, specifiek gericht op de zwangere populatie.
De zwangerschap is een kwetsbare periode voor vrouwen en de ontwikkeling van hun (ongeboren) kind. Wanneer vrouwen vóór, tijdens of na de zwangerschap roken of alcohol drinken, kan dit ernstige gevolgen hebben voor onder andere de vruchtbaarheid van vrouwen, het verloop van de zwangerschap en de gezondheid van het (ongeboren) kind [1–4].
Zo heeft onderzoek laten zien dat vrouwen die roken 50% minder kans hebben om binnen zes tot twaalf maanden zwanger te worden vergeleken met vrouwen die niet roken [3]. Daarnaast verhogen roken en alcoholgebruik het risico op een miskraam, vroeggeboorte, een laag geboortegewicht en aangeboren afwijkingen [1,4–6]. Ook kan alcoholgebruik tijdens de zwangerschap schade veroorzaken aan de hersenen en andere organen van het (ongeboren) kind [7]. Kinderen die na de zwangerschap worden blootgesteld aan tweedehandsrook, hebben een verhoogde kans op het ontwikkelen van longproblemen (bijvoorbeeld astma) en twee keer zoveel kans op wiegendood [2,8,9]. Ook de blootstelling aan derdehandsrook (d.w.z. de stoffen die tijdens het roken neerdalen en achterblijven op oppervlakten, zoals op vloeren en meubels en in kleding en haren) kunnen gezondheidsgevolgen hebben voor met name jonge kinderen [10]. Alcoholgebruik tijdens de borstvoedingsperiode kan de borstvoeding remmen, het slaappatroon van het kind negatief beïnvloeden en mogelijk ook de hersenontwikkeling [11,12]. Deze gevolgen onderstrepen het belang om roken en drinken rond de zwangerschap zoveel mogelijk terug te dringen.
Zwangere vrouwen die middelen misbruiken, worden soms met drang aangespoord om zich te laten opnemen. Uiteraard stappen dergelijke mama’s heel anders het OP+ programma binnen dan mama’s die zelf aan de alarmbel hebben getrokken. Via verschillende wegen trachten we om, ondanks de druk die er ervaren wordt, toch een goede hulpverleningsrelatie uit te bouwen in de wetenschap dat verbinding een cruciale stap is op weg naar herstel.
Het is de eerste keer dat Els, een zwangere vrouw die drugs gebruikt, een residentiële behandeling aanvangt. Voor het Vertrouwenscentrum Kindermishandeling (VK) was dit een voorwaarde om haar kindje na de geboorte mee naar huis te mogen nemen. Het VK was ingeschakeld door de sociale dienst van het ziekenhuis waar Els wilde bevallen. Daar vond men een zwangere vrouw die drugs gebruikte zorgwekkend.
Bij opname was Els boos om al die vreemde regels die plots gelden. Het ergste vond ze dat ze het een paar weken zonder haar gsm moest stellen. Wie bedenkt nu zo’n regel in 2022? Ze kon zich niet voorstellen dat ze haar vriend niet dagelijks zou horen. Ze keek er wel naar uit om mama te worden, al was ze ergens ook een beetje onzeker over haar moederrol. Wat zou er allemaal op haar afkomen met zo’n baby in huis?
In Nederland is het op heden mogelijk om via een rechterlijke machtiging een zwangere vrouw met een psychiatrische stoornis te plaatsen. Dit laat toe proactieve maatregelen te treffen om schade in de ontwikkeling van het ongeboren kind te vermijden. In de praktijk betekent dit dat een zwangere vrouw met een psychische stoornis gehospitaliseerd kan worden indien er een ernstige bedreiging is voor het leven of de integriteit van het ongeboren kind (conform artikel 2 van de Nederlandse wet op bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen van 29 oktober 1992). In 2020 werd een gelijkaardig wetsvoorstel ingediend bij de Belgische kamer van volksvertegenwoordigers, waarin een aanpassing in het wetboek gevraagd werd om prenatale rechtsbescherming ook in België mogelijk te maken. In het wetsvoorstel werd een zwangere vrouw met verslavingsproblematiek als voorbeeld aangehaald [1]. Het Belgische wetsvoorstel benadert de formulering in het Nederlandse wetboek. Het maken van een correcte risico-inschatting is cruciaal bij het opstarten of beoordelen van een aanvraag tot gedwongen opname.
Goede zorg voor zwangeren of ouders met een verslaving begint bij gedegen onderzoek. Echter, bij een beladen onderwerp als middelengebruik en ouderschap is er een groot risico dat ongefundeerde normatieve oordelen in het onderzoeksdesign of de interpretatie van de resultaten sluipen. Hoewel onderzoekers zich oncomfortabel zullen voelen bij het idee dat ook zij dit soort oordelen hebben, is het van groot belang dat onderzoekers kritisch blijven reflecteren over hun eigen assumpties.
Aan de hand van een literatuurstudie naar ouderschap en verslaving bespreken we een aantal veel voorkomende normatieve valkuilen en hoe deze te voorkomen. We laten zien dat bij onderzoek naar sterk gestigmatiseerde groepen onderzoekers alert moeten zijn op hun eigen oordelen maar ook hoe hun onderzoeksresultaten ontvangen worden door een moraliserende maatschappij. Hiervan bewust zijn kan tot gevolg hebben dat onderzoekers hun resultaten ‘witwassen’, mooier voorstellen dan dat ze zijn. Het weergeven van de complexiteit is echter essentieel: goede intenties, ouderliefde, én schadelijke incidenten als gevolg van middelengebruik kunnen naast elkaar bestaan.
Het is niemand ontgaan: er woedt een oorlog in het oosten van Europa, terwijl de coronapandemie nog amper en halfslachtig op haar retour is. Verschillende collega’s hebben op persoonlijke titel en op basis van wetenschappelijk onderzoek hun zorg uitgesproken over de effecten van twee jaar lockdowns op het mentaal welbevinden van burgers, en dan vooral de jeugd, inclusief zorgen om toenemend middelengebruik. In de Verenigde Staten wordt al langer gesproken over de ‘so-called-syndemic’, het synergistisch samengaan van meerdere epidemieën. En daar komt nu nog een bron van spanning en onzekerheid bij.